Қорақалпоғистон Республикаси ОИТСга қарши курашиш маркази ташкилий-услубий бўлими мудири Султанов М.
ОИТС – умр тугади дегани эмас
ОИТС касаллиги глобал муаммолардан бири экани сир эмас. Ҳозирги кунда жаҳон бўйича 34 млн. киши ОИВ инфекциясига чалинган бўлса, ҳар йили уларнинг сафига яна 2 млн. 700 минг нафар киши қўшилади. Ўтган давр мобайнида қарийб 2 млн.га яқин одам бу касаллик оқибатида ҳаётдан кўз юмди.
ОИТС инфекцияси ўлкамизда илк бор 1987 йили хориждан келиб ўқиётган талабалар орасида қайд этилганди. Ўша йили Республика ОИТС диагностика маркази ташкил қилинган. 1988 йилнинг охирига келиб барча маъмурий ҳудудларда ОИТС диагностика лабораториялари очилган. ОИВ инфекцияси билан касалланган биринчи ўзбекистонлик бемор 1989 йили аниқланган бўлса, кейинги ўн йил давомида бу хасталикка чалинган беморлар қайд этилиши кўпаймоқда.
Касаллик кўрсаткичи йилдан-йилга ортиб бормоқда. Бошқа касалликлардан фарқли ўлароқ, ОИТС касаллиги доимий равишда диспансер ҳисобига олиб борилади ва инфекцияни юқтирган беморлар умрининг охиригача назоратда бўлади.
Умуман, мамлакатимизда ОИВ инфекцияси тарқалишига қарши кураш борасида қандай ишлар амалга оширилмоқда? Ушбу касалликка чалинган беморлар қандай ҳақ-ҳуқуқларга эга? Уларга жамиятда қандай муносабатда бўлинаётир?
Одамда ОИВ инфекцияси бор-йўқлигини текшириш мамлакатимизда қонун орқали белгилаб қўйилган ва ихтиёрий равишда амалга оширилади. Ўзбекистон Республикаси ОИВ инфекцияси профилактикаси ЎзР Президентининг, ЎзР Вазирлар Маҳкамасининг Қарорлари, Стратегик ва Давлат дастурларида аҳоли, айниқса, ёшлар ва касалликни юқтириб олиш хавфи юқори бўлган гуруҳлар орасида тарқалиб кетишининг олдини олиш, ОИВ билан касалланган шахсларни даволашга қаратилган дастурлар ишлаб чиқилган ва амалга оширилмоқда.
Шу ўринда эслатмоқчиманки, касаллик асосан 3 хил: парентерал, жинсий ва вертикал йўл билан юқади. Парентерал йўл тери ва шиллиқ қаватнинг шикастланиши орқали юқадиган жараённи ўз ичига олади. Дейлик, гиёҳванд воситаларни томир орқали олувчилар, баданларига татуировка чиздиришга қизиқадиганлар, косметологик ёки бошқа хизматлардан фойдаланувчилар стерилланмаган асбоблар орқали инфекцияни бевосита парентерал йўл билан юқтириб олишлари мумкин. Иккинчиси — касалликнинг жинсий йўл билан юқиши. Таъкидлаш жоизки, жинсий йўл билан юқиш фақат ОИВ инфекциясига хос эмас. 30 дан ортиқ бошқа касалликлар ҳам жинсий йўл билан юқиши мумкин. Учинчи йўл — вертикал, яъни касалликнинг онадан болага юқиши.
Умуман олганда, ОИВ инфекциясининг юқиши ёки юқмаслиги аҳолининг тиббий маданияти ва саводхонлигига боғлиқ. Аҳолининг саводхонлик даражаси нечоғли юқори бўлса, бу касалликнинг юқиш эҳтимоли ҳам шу қадар камаяди. Шу жиҳатдан аҳоли орасида ҳуқуқий ва тиббий маданиятни ошириб бориш долзарб вазифалардандир.
ОИВ инфекциясига чалинган шахслар учун инфекциянинг ОИТС касаллигига ўтиш жараёнини секинлаштирувчи антиретровирус дори-дармонлар муҳим аҳамиятга эга. Улар ҳақида маълумот бериб ўтсангиз.
Антиретровирус дори-дармонларнинг тўрт авлоди мавжуд. Улар бевосита ОИВ инфекциясига чалинган кишиларга СД-4 ҳужайраларининг сонига қараб берилади. Бу ҳужайраларнинг сони соғлом одамда 1 мкл конда 900 ва ундан зиёд бўлиши мумкин. Лекин ОИВ инфекциясига чалинган одамда СД-4 ҳужайрасининг сони вақт ўтиши билан, яъни ОИВ вирусинининг одам организмида ортиши оқибатида камайиб боради. Бу ҳужайралар лимфоцитлар, яъни бевосита организмнинг касалликка қарши курашишини таъминлаб берадиган қон таначаларидир. Уларнинг сони 350 тадан кам бўлса, организм касалликка қарши курашолмайди. Шунинг учун антиретровирус дори-дармонларни, ана шу ҳужайралар камайиб кетмасидан олдин беришга ҳаракат қиламиз ва иммун тўсиғини барқарор ҳолатга келтирамиз. Антиретровирус дори-дармонлар юз фоиз давлат томонидан, эҳтиёжи бор кишиларга махсус тайёргарликдан ўтган шифокорлар орқали текинга берилади ва ҳеч қаерда сотилмайди. ОИВ инфекциясига чалинган беморлар, юқорида айтганимиздек, диспансер ҳисобига олинади ва доимий кузатувда бўлади. Бундан кўзланган асосий мақсад — ОИВ инфекцияси ОИТС касаллигига айланиб кетишининг олдини олиш. Беморлар ҳам антиретровирус дори-дармонларни вақтида олиб, шифокорлар назоратидан четда қолмаса, ОИВ инфекциясининг ОИТСга ўтиш даври кечикади. Орттирилган иммунитет танқислиги вируси инсон организмига тушгандан сўнг ўн йил давомида ҳам клиник белгилар намоён бўлмаслиги мумкин. Шунинг учун бу касалликни юқтирганлар аксарият ҳолларда ўзларининг касалликка чалинганликларини сезмайдилар. Вирус организмнинг иммун тизимини ишдан чиқаргандан кейин, муайян бир касалликлар, масалан, пневмония, сил, ҳар хил кандидозлар, ичак инфекциялари ва бошқа инфекциялар хуружини организм енголмай қолганида ва бемор шифохонага ўша касаллиги бўйича мурожаат қилганида бу хасталикка чалингани аён бўлади. Касалликнинг кейинги босқичи, яъни ОИВ инфекциясининг ОИТС касаллигига айланишида юз берадиган ўзгаришлар, асосан, тана ҳароратининг кўтарилиши, сурункали терлаш, лимфа тугунларининг катталашиши, иштаҳанинг йўқолиши, озиб кетиш, ҳолсизланиш, терида тошмаларнинг пайдо бўлиши, ичнинг мунтазам равишда бузилиши ва бошқа шунга ўхшаш клиник белгилар иммун тўсиғининг сусайганидан дарак беради. ОИВ инфекциясига чалинган одамнинг умрини соғлом одамнинг умричалик чўзиш мумкин. Бунинг учун у доимий равишда шифокор назоратида бўлиши зарур.
ОИВ инфекциясига чалинган кишилар аксарият ҳолларда жамоадан, қўни-қўшнилари, оиласи, яқинларидан ажралиб қолади, умидсизлик ва тушкунлик гирдобига тушади. Ваҳоланки, эҳтиётсизлик оқибатида юзага келган бу касаллик инсонни бошқа ҳуқуқлардан маҳрум қилмайди. Аммо, очиғини айтганда, бу касалликка чалинганларга нисбатан жамоатчиликнинг муносабати ижобий деб бўлмайди. Бу ҳақда қандай фикрдасиз?
ОИВ инфекциясига чалинган беморнинг ҳаёти шу билан тугамайди. Аксарият ҳолларда касаллик ташхиси қўйилган бемор, қаттиқ саросимага тушади. Лекин касалликка қарши курашиш имконияти мавжудлигини ёддан чиқармаслик лозим. Беморлар асосан жамоатчилик томонидан камситилишдан, касаллигини яқинлари билиб қолишидан хавотирланиб яшайди.
Шунинг учун биз иложи борича уларнинг кўнглини кўтаришга, психологлар кўмагида тушкун кайфиятдан қутқаришга ҳаракат қиламиз. Аслида жамоатчиликка бу касаллик ҳам бошқа хасталиклар сирасидан эканини тушунтириш керак деб ўйлайман. Ваҳоланки, вирусли гепатит С, Д ёки торч инфекциялар, бошқа жинсий йўл орқали юқадиган касалликларнинг хавфи ҳам жуда юқори. Аммо негадир ОИВ инфекциясига чалинган одамга бошқача кўз билан қараймиз. Бир нарсани ҳисобга олиш керакки, фақат маънавий бузуқлик ОИВ инфекциясини юқтириб олишга сабаб бўлавермайди. Масалан, касалликни юқтириб олган ёш болаларнинг айби нимада? Болаларга ОИВ юқишида баъзан тиббиёт муассасалари, хусусий клиникалар сабабчи бўлади. Шунинг учун ОИВ инфекцияси аниқланган оилага ёки шахсга нисбатан ёмон кўз билан қараш нотўғри. Аксинча, уларга таскин бериш, тушунтириш йўлларини қидиришимиз керак. Афсуски, ОИВ инфекциясига чалинган одамлар бу сирнинг ошкор бўлишидан чўчиб, ҳатто турар-жойларини ўзгартирган ҳолатлар ҳам учрайди. ОИВ инфекциясига чалинган одамнинг ҳуқуқлари соғлом одамнинг ҳуқуқлари билан бир хил. У ҳам хоҳлаган тиббиёт муассасасига мурожаат қилиши ва ўзига керакли тиббий ёрдамни ҳеч қандай чеклашларсиз олиши мумкин.
Шуни ёдда тутиш керакки, ОИТС оилага ёки шахсга қўйилган тамға эмас. Чунки бугунги кунда ҳеч ким бу касалликни юқтириб олмасликдан юз фоиз кафолатланмаган. Хоҳлаймизми-йўқми, тиббий муассасаларга мурожаат қиламиз, маиший хизмат кўрсатиш муассасаларидан фойдаланамиз, у ёки бу хатти-ҳаракатларимизда баъзан эркинликни ўзимизга раво кўрамиз. Демак, бу дард мени четлаб ўтади, деган фикрдан йироқ бўлишимиз керак. Албатта, соғлом турмуш тарзига риоя этиб, доимо сергак бўлишимиз лозим. Зеро, замон талаби ҳам шу.
